تضمین کیفیت | QA راهی برای ساخت محصولات بدون نقص از ابتدا

در یکی از پروژه‌های نرم‌افزاری، محصولی که ماه‌ها روی آن کار کرده بودیم، در تست نهایی با نقص‌های جدی روبه‌رو شد. علت؟ تمرکز بیش از حد بر «کنترل کیفیت / Quality Control» و نادیده‌گرفتن «تضمین کیفیت / Quality Assurance». اگر از ابتدا فرایندهای درستی برای پیشگیری از مشکلات تعیین کرده بودیم، این اتفاق رخ نمی‌داد.

تضمین کیفیت یا به‌اختصار QA یک رویکرد پیشگیرانه است که از ابتدای توسعه تا پایان تولید ادامه دارد. برخلاف کنترل کیفیت یا به‌اختصار QC که روی شناسایی مشکلات تمرکز دارد، QA از بروز آن‌ها جلوگیری می‌کند.

در این مقاله، اصول، فرایندها، روش‌های کلیدی Quality Assurance و مثال‌هایی عملی را بررسی می‌کنیم تا به شما کمک کنیم محصولات و خدماتی با استانداردهای بالا ارائه دهید.

تضمین کیفیت چیست؟

تضمین کیفیت یک فرایند مدیریت کیفیت محصول است که اساساً شامل تعیین «استانداردها / Standards»، «دستورالعمل‌ها / Guidelines» و «رویه‌ها / Procedures» برای حفظ یکپارچگی محصول یا خدماتی‌ست که ارائه می‌دهیم.

Quality Assurance معمولاً با کنترل کیفیت اشتباه گرفته می‌شود؛ درحالی‌که کنترل کیفیت بخش دیگری از سیستم مدیریت کیفیت محسوب می‌شود. 

سیستم مدیریت کیفیت، مجموعه‌ای از روش‌ها و ابزارهایی است که به سازمان‌ها این امکان را می‌دهد تمامی جنبه‌های مدیریت کیفیت، از جمله برنامه‌ریزی کیفیت، تضمین کیفیت، کنترل کیفیت و بهبود کیفیت را به‌طور یکپارچه مدیریت کنند.

تفاوت کنترل کیفیت و تضمین کیفیت

اگرچه تضمین کیفیت / QA و کنترل کیفیت / QC به یکدیگر مرتبط هستند، اما در مبحث مدیریت کیفیتِ محصولات یا خدمات، این دو مفهوم متفاوت هستند.

تفاوت اصلی آنها در این است که تضمین کیفیت بر برنامه‌ریزی برای پیشگیری از ریسک‌هایی که ممکن است بر کیفیت تأثیر بگذارند تمرکز دارد، درحالی‌که کنترل کیفیت بر ارزیابی و آزمایش کیفیت خروجی پس از تولید یا ارائه محصول یا خدمت متمرکز است. 

اگر کمی گیج شده‌اید، نگران نباشید؛ برای هر کدام مثال خواهیم زد.

در مدیریت پروژه، Quality Assurance یک راه پیشگیرانه برای بهبود فرایندهاست. یعنی می‌خواهد مطمئن شود که فرایندها، استانداردها و دستورالعمل‌های لازم برای دستیابی به اهداف کیفی به‌درستی تعریف و اجرا شده‌اند. در مقابل، روش‌های کنترل کیفیت، یک فرایند واکنشی هستند که به بررسی و یافتن ایرادات در محصول یا خدمت پس از تولید آن می‌پردازد.

مثال 1: تأسیس رستوران

فرض کن یه رستوران زنجیره‌ای راه‌اندازی کردی. تضمین کیفیت مثل اینه که قبل از افتتاح، دستورالعمل‌های پخت، تهیه مواد اولیه استاندارد، آموزش سرآشپزها و تمام رویه‌های بهداشتی رو مشخص کنی تا غذاها همیشه باکیفیت باشن. 

اما کنترل کیفیت یعنی پس از آماده‌شدن غذا، یه سرآشپز نمونه‌هایی رو بررسی کنه و اگه کیفیت اونا مطلوب نبود، قبل از سرو تغییرات و اصلاحاتی روشون انجام بده.

مثال 2: توسعه یک نرم‌افزار

فرض کن یه تیم توسعه نرم‌افزار در حال ساخت یه اپلیکیشن بانکیه.

تضمین کیفیت یعنی قبل از شروع توسعه، تیم QA استانداردهای کدنویسی، فرایندهای تست، راهنمای مستندسازی و قوانین بررسی کد رو تعیین کنه. همین‌طور، استفاده از روش‌هایی مثل Code Review، تست‌های خودکار و CI/CD رو پیشنهاد بده تا از همون اول، کیفیت کدها تو سطح بالایی حفظ بشه.

اما کنترل کیفیت یعنی پس از توسعه هر نسخه، تیم کنترل کیفیت تست‌های عملکردی، امنیت و تجربه کاربری رو اجرا کنه. اگه نقصی مثل کرش کردن اپلیکیشن تو زمان ورود کاربر یا مشکل تو پردازش تراکنش‌ها پیدا بشه، به تیم توسعه گزارش میدن تا قبل از انتشار، موارد برطرف بشه.

نتیجه:

QA مثل یک معماره که از ابتدا طراحی و استانداردهای ساخت رو مشخص می‌کنه تا مشکلات به حداقل برسن، درحالی‌که QC مثل یه بازرس فنیه که بعد از تکمیل پروژه، کیفیت خروجی رو بررسی می‌کنه.

پس به‌طور خلاصه:

اصول تضمین کیفیت

دو اصل اساسی در Quality Assurance وجود دارد:

1. تناسب با هدف: به این معنا که محصول یا خدمت باید با هدف موردنظر خود سازگار باشد.

2. درست از همان ابتدا: یعنی هرگونه اشتباه باید بلافاصله شناسایی و اصلاح شود.

با رعایت این دو اصل، هدف نهایی تضمین کیفیت این است که محصول یا خدمت همواره به‌درستی عمل کند و محدودیت‌های پروژه به‌خوبی مدیریت شوند. برای دستیابی به این هدف، تضمین کیفیت شامل مدیریت کیفیت مواد اولیه، قطعات و اجزا، فرایندهای تولید و مونتاژ، خدمات مرتبط با تولید و همچنین فرایندهای مدیریت، تولید و بازرسی است.

مراحل اجرای تضمین کیفیت  

اگر قصد دارید یک برنامه Quality Assurance را در شرکت خود اجرا کنید، مراحل زیر می‌توانند راه را برای شما شفاف‌تر کنند.

1. تعیین اهداف و استانداردهای کیفیت / QA Standards & Goals

ابتدا باید اهداف و استانداردهای کیفیت محصول یا خدمت خود را مشخص کنید. این مرحله شامل شناسایی اهدافی است که محصول شما باید برای تأمین نیازهای مشتری و رعایت الزامات قانونی برآورده کند. 

این شاخص‌های کیفی به ارزیابی محصول یا خدمت بر اساس معیارهای صنعت شما کمک می‌کنند. تعیین این استانداردها پایه اصلی فرایند تضمین کیفیت هستند و کمک می‌کند تمامی اقدامات بعدی شما در راستای دستیابی به این استانداردهای کیفی باشند.

2. برنامه‌ریزی کیفیت / Quality Planning 

گام بعدی در مدیریت تضمین کیفیت، برنامه‌ریزی کیفیت است. در این مرحله، باید استراتژی دستیابی به اهداف و استانداردها مشخص ‌شوند. 

در این فرایند باید یک برنامه مدیریت کیفیت تدوین شود که جزئیات تمام اقدامات، زمان‌بندی‌ها و منابع موردنیاز برای یکپارچه‌سازی کیفیت در کل چرخه عمر پروژه در آن باشد. برنامه‌ریزی کیفیت همچنین به شناسایی معیارهای موفقیت از جمله سطح رضایت مشتری و نرخ نقص‌های موجود در محصول کمک می‌کند.

مثال:

تیمی در حال ساخت یه اپلیکیشن مدیریت پروژه‌س و می‌خواد یه برنامه تضمین کیفیت تهیه کنه. تو این برنامه، استانداردهایی مثل حداکثر 1% نرخ خرابی، پاسخگویی کمتر از 200 میلی‌ثانیه برای درخواست‌های API و سطح رضایت کاربر حداقل 90% تعریف می‌شه. 

تیم برای دستیابی به این استانداردها، برنامه‌ریزی می‌کنه که از تست‌های خودکار، بررسی کدها و پیاده‌سازی CI/CD استفاده کنه.

3. طراحی فرایند تضمین کیفیت / QA Process Design

پس از برنامه‌ریزی کیفیت، می‌رسیم به مرحله طراحی و پیاده‌سازی فرایند Quality Assurance. در این مرحله، سازمان شما باید فرایندهای خود را طراحی و بهینه‌سازی کند تا مطمئن شود که این فرایندها مطابق با استانداردهای کیفی و بهترین روش‌ها / Best Practices اجرا می‌شوند. 

در صنایع مختلف، استانداردهای متفاوتی وجود دارد؛ برای مثال، در توسعه نرم‌افزار، استانداردهای کدنویسی مهم هستند، درحالی‌که در صنعت تولید، دستورالعمل‌های تولید و مونتاژ تعیین‌کننده کیفیت نهایی هستند.

مثال:

تیمی روی یه پلتفرم پرداخت دیجیتال کار می‌کنه و فرایندهای تضمین کیفیت رو بر اساس استانداردهای OWASP برای امنیت، استانداردهای Clean Code برای خوانایی و اصول SOLID برای معماری کد طراحی می‌کنه. 

همچنین، در جریان کاری / Workflow خودش، مراحل Code Review، تست‌های یکپارچه‌سازی مداوم / CI و تست نفوذ برای امنیت سیستم رو قرار می‌ده تا کیفیت محصول نهایی تضمین بشه.

4. تست تضمین کیفیت / QA Testing

برای شناسایی مشکلات در یک محصول یا خدمت باید از آن تست‌های تضمین کیفیت گرفت تا باعث نارضایتی ذی‌نفعان و مشتریان نشود و حتی ممکن است برخی مواقع خطرات ایمنی هم ایجاد کند که در صورت عدم رفع، کاربران را با مشکل مواجه جدی می‌کند.

مثال:

تیمی در حال توسعه یه پلتفرم آموزش آنلاین برای مدارس هست. تو مرحله تست تضمین کیفیت، اونا بررسی می‌کنن که وقتی دانش‌آموز وارد پنل خودش می‌شه، آیا محتوای درسی به‌درستی نمایش داده می‌شه یا نه. همچنین، سناریوهایی رو تست می‌کنن؛ مثل ارسال تکلیف توسط دانش‌آموز، نمایش نمرات توسط معلم و باز شدن ویدیوهای آموزشی در مرورگرهای مختلف.

تو جریان تست‌ها، متوجه می‌شن که در مرورگر Firefox، ویدیوهای آموزشی باز نمی‌شن. این ایراد مستند می‌شه و برای اصلاح به تیم توسعه ارسال می‌شه.

5. توسعه موارد تست / Test Case Development

هدف از توسعه موارد تست، طراحی تست‌هایی مشخص و استاندارد است تا بررسی کنیم سیستم چگونه مورد آزمایش قرار خواهد گرفت.

این فرایند شامل نوشتن سناریوهای تست و اسکریپت‌هایی است که مشخص می‌کنند چه اقداماتی باید انجام شوند و چه نتایجی متعاقب آن انتظار می‌رود که اتفاق بیفتد. همچنین، باید هم سناریوهای مثبت (با ورودی‌های صحیح) و هم سناریوهای منفی (با ورودی‌های نامعتبر) پوشش داده شوند.

مثال:

تیمی که روی یه اپلیکیشن بانکداری آنلاین کار می‌کنه، تست‌هایی برای بررسی ورود کاربران با رمز عبور صحیح و نادرست طراحی می‌کنه. همچنین اسکریپتی برای تست ورود هم‌زمان از دو دستگاه مختلف نوشته می‌شه تا بررسی کنه آیا سیستم به‌درستی مکانیزم امنیتی خودش رو اجرا می‌کنه یا نه.

6. راه‌اندازی محیط تست / Test Environment Setup

در این مرحله، باید آماده‌سازی سخت‌افزارها، نرم‌افزارها و تنظیمات شبکه را برای اجرای تست‌ها انجام دهیم. پس باید محیط‌های تست مانند سرورها، دیتابیس‌ها و ابزارهای موردنیاز را مهیا کنیم. 

همچنین باید نصب و پیکربندی نرم‌افزار، ایجاد داده‌های آزمایشی و اطمینان از شباهت محیط تست به محیط عملیاتی / Production را آماده کنیم.

مثال:

یه شرکت توسعه اپلیکیشن‌های موبایل، محیطی مشابه نسخه نهایی اپلیکیشن رو روی یه سرور آزمایشی اجرا می‌کنه. اونا دیتابیسی شبیه نسخه عملیاتی بارگذاری می‌کنن و ابزارهایی مثل Jenkins برای تست خودکار و JMeter برای تست بارگذاری رو پیکربندی می‌کنن تا عملکرد سیستم در شرایط واقعی رو شبیه‌سازی کنن.

7. اجرای تست / Test Execution 

در این مرحله، موارد تست روی محصول یا سیستم اجرا می‌شوند تا مشکلات احتمالی مشخص شوند. این فرایند شامل ثبت نتایج تست، اجرای سناریوهای مختلف تست، مستندسازی باگ‌ها و نواقص و اطلاع‌رسانی مشکلات به تیم توسعه است.

مثال:

تیم توسعه یه فروشگاه آنلاین، تست پرداخت آنلاین رو اجرا می‌کنه. تو این تست بررسی می‌شه که بعد از تکمیل خرید، مبلغ از حساب کاربر کم بشه و سفارش ثبت بشه. اما در زمان تست، مشکلی تو صفحه تأیید پرداخت کشف می‌شه که باعث کرش کردن سیستم می‌شه. این مشکل مستند می‌شه و به تیم توسعه گزارش داده می‌شه.

8. گزارش و پیگیری نواقص / Defect Reporting and Tracking  

هدف این مرحله، ثبت، پیگیری و مدیریت باگ‌ها و نواقصی است که در طول تست شناسایی شده‌اند. این کار شامل مانیتورینگ وضعیت نواقص، ثبت مشکلات در یک سیستم پیگیری و تعیین میزان اهمیت و شدت هر نقص است.

مثال:

یه تیم تست پس از اجرای تست‌ها، مشکلی در نمایش محصولات تو نسخه موبایل یه وب‌سایت فروشگاهی پیدا می‌کنه. این نقص تو نرم افزار مدیریت پروژه جیرا ثبت می‌شه، شدت اون «بحرانی / Critical» تعیین می‌شه و به اعضای تیم توسعه داده می‌شه تا اصلاح بشه. تیم تست به‌طور مداوم وضعیت این نقص رو پیگیری می‌کنه تا مطمئن شه قبل از انتشار نسخه نهایی، مشکل برطرف شده.

9. نظارت و کنترل تضمین کیفیت / QA Monitoring & Control

گام بعدی در فرایند Quality Assurance، نظارت و کنترل فرایندها است. در این مرحله استانداردهای کیفیت در طول فازهای توسعه و تولید رعایت می‌شوند. 

اینجا، نظارت بر «شاخص‌های کلیدی عملکرد / KPI ها» و سایر معیارهای مهم به‌صورت لحظه‌ای انجام می‌شود تا سازمان بتواند هرگونه انحراف از استانداردهای کیفیت را تشخیص دهد. در صورت نیاز به کارهای اصلاحی، می‌توان این اقدامات را قبل از تأثیرگذاری بر محصول نهایی، اجرا کرد.

مثال:

شرکتی در حال توسعه یه «سیستم مدیریت ارتباط با مشتری / CRM»‍‍ـه. اونا سیستمی برای نظارت خودکار بر عملکرد نرم‌افزار تو محیط آزمایشی ایجاد می‌کنن که شامل موارد زیره:

• بررسی میزان زمان پاسخگویی  API ها که اگه بالاتر از 500 میلی‌ثانیه باشه، هشدار ارسال می‌شه.

• نظارت روی  Crash Reports برای شناسایی مشکلات بحرانی.

• تحلیل لاگ‌ها برای تشخیص رفتارهای غیرعادی مثل افزایش ناگهانی خطاهای دیتابیس.

تو هفته دوم آزمایش، سیستم نظارت، کاهشِ سرعت پردازشِ درخواست‌های کاربران رو تشخیص می‌ده. بعد از بررسی، مشخص می‌شه که یه کوئری تو دیتابیس بهینه‌سازی نشده و منجر به تأخیر تو پاسخگویی شده. تیم توسعه قبل از انتشار محصول، کوئری رو اصلاح می‌کنه و عملکرد رو بهبود میده.

10. جمع‌آوری بازخورد مشتری و اعتبارسنجی / Gather Customer Feedback & Validation

یکی از بخش‌های حیاتی هم در فرایند تضمین کیفیت و هم در کنترل کیفیت، جمع‌آوری بازخورد از مشتریان و دریافت تأییدیه‌هایی از سوی آنان است. به عبارت دیگر، می‌خواهیم بفهمیم آیا محصول یا خدمات نهایی ما مطابق با استانداردهای واقعی و انتظارات کاربران بوده است یا نه؟

بازخوردها مستقیماً از خریداران، کاربران نهایی یا مشتریان سازمانی از طریق نظرسنجی‌ها، بررسی‌های کاربران، مصاحبه‌ها یا جلسات دموی محصول جمع‌آوری می‌شوند. پس از آن سازمان می‌تواند نقاط ضعف محصول خود را شناسایی کرده و بهبودهای لازم را انجام دهد.

مثال:

یه اپلیکیشن مالی برای مدیریت هزینه‌های شخصی، مرحله آزمایشی بتا رو اجرا می‌کنه. اونا بازخورد کاربران رو از طریق روش‌های زیر جمع‌آوری می‌کنن:

• ارسال نظرسنجی درون‌برنامه‌ای برای بررسی سطح رضایت از قابلیت‌ها

• تحلیل بررسی‌های کاربران تو اپ‌ استور و گوگل‌ پلی

• برگزاری جلسات مصاحبه با کاربران منتخب برای شناسایی چالش‌های کاربردی

در طول این فرایند، تیم توسعه متوجه می‌شه کاربران تو پیداکردن بخش گزارش‌های ماهانه مشکل دارن. در نتیجه، رابط کاربری رو بهبود می‌دن و یه دکمه دسترسی سریع به این بخش اضافه می‌کنن.

11. ممیزی‌های تضمین کیفیت / Quality Assurance Audits   

آخرین گام در فرایند تضمین کیفیت، ارزیابی‌های رسمی تحت عنوان ممیزی‌های کیفیت است. این مرحله برای اطمینان از همخوانی فرایندها و محصولات با استانداردهای داخلی و خارجی است. 

در این ممیزی‌ها، سیستم مدیریت کیفیت / QMS شامل فرایندها، مستندات و نتایج بررسی می‌شود تا عدم انطباق‌ها یا نقاط قابل‌بهبود را شناسایی کنند و سطح کیفیت محصول و خدمات را حفظ کنند.

مثال:

یه شرکت توسعه نرم‌افزار قصد داره گواهینامه ISO 9001 رو برای Quality Assurance دریافت کنه. برای همین، یه تیم ممیزی داخلی رو برای بررسی فرایندهای توسعه و تست نرم‌افزار تشکیل می‌ده. این تیم موارد زیر را بررسی می‌کنه:

• آیا مستندات توسعه و تست نرم‌افزار به‌درستی تهیه و ذخیره شده؟

• آیا فرایندهای بررسی کد / Code Review طبق استانداردهای تعریف‌شده اجرا می‌شه؟

• آیا معیارهای کنترل کیفیت مثل تعداد باگ‌های گزارش‌شده رعایت شدن؟

تو مرحله ممیزی، مشخص می‌شه که بعضی از تست‌های امنیتی روی API ها به‌درستی ثبت نشدن. تیم توسعه این فرایند رو اصلاح کرده و مستندسازی دقیق‌تری  رو انجام میده تا مطمئن بشه استانداردهای کیفیت رعایت شدن.

روش‌های تضمین کیفیت

تضمین کیفیت به‌ویژه در صنعت تولید و محصولات دیجیتال اهمیت بالایی دارد. هر کسب‌وکاری که محصولات یا خدماتی ارائه می‌دهد، باید از روش‌های مناسب تضمین کیفیت استفاده کند.

در طول زمان، روش‌های مختلفی برای تضمین کیفیت ایجاد شده‌اند که در ادامه به برخی از این روش‌ها اشاره شده است تا بتوانید مناسب‌ترین گزینه را برای محصول یا سازمان خود انتخاب کنید.

مدیریت کیفیت جامع / TQM

مدیریت کیفیت جامع / Total Quality Management رویکردی‌ست که می‌خواهد یک ذهنیت مدیریت کیفیت در کل سازمان ایجاد کند.

این روش به این معناست که تمامی بخش‌ها و افراد سازمان که در فعالیت‌های مرتبط با کیفیت مانند «مدیریت زنجیره تأمین» یا «مدیریت موجودی» نقش دارند، آموزش می‌بینند تا استانداردهای کیفی را رعایت کرده و بهبود مستمر را دنبال کنند.

آزمون خرابی / Failure Testing

آزمون خرابی یک روش ساده برای تضمین کیفیت است که محصولات را در شرایط استرس شدید مانند دمای بالا، فشار زیاد، کشش حداکثری یا در محصولات نرم‌افزاری تحت لود بالا قرار می‌دهد تا سیستم دچار نقص شود.

این فرایند نقاط ضعف محصول را آشکار می‌کند. ولی باید هم‌زمان داده‌هایی جمع‌آوری کنیم که به تیم تضمین کیفیت کمک کند بهبودهای لازم را اعمال کنند.

تضمین کیفیت فرایند و محصول / PPQA

در Process and Product Quality Assurance، تمرکز ما بر تعیین استانداردها و رویه‌های کیفی در سطح سازمانی است تا بتوانیم مسائل مربوط به مدیریت کیفیت را اندازه‌گیری، ارزیابی و برطرف کنیم. این روش بر پایه یک تحلیل جامع از فرایندهای مختلف کسب‌وکار که با تضمین کیفیت مرتبط هستند، انجام می‌شود.

مدل یکپارچگی بلوغ قابلیت‌ها / CMMI

مدل Capability Maturity Model Integration یک روش محبوب در توسعه نرم‌افزار است که ابتدا سطح بلوغ سازمان در تضمین کیفیت را ارزیابی می‌کند؛ سپس هدف را بر این می‌گذارد که تیم‌ها را آموزش داده و راهنمایی کند تا به مرحله بلوغ در تضمین کیفیت برسند و یک فرایند قدرتمند و سیستماتیک برای Quality Assurance ایجاد کنند.

کنترل فرایند آماری / SPC

روش Statistical Process Control شامل استفاده از ابزارهای آماری مختلف برای شناسایی مشکلات کیفی و اندازه‌گیری اثربخشی فرایندهای کسب‌وکار و تیم‌ها است. سپس بر اساس این تحلیل‌ها، بهبودهای لازم در چرخه تولید محصول اعمال می‌شود.

در نهایت

تضمین کیفیت تنها یک مرحله در تولید محصول نیست، بلکه یک رویکرد پیشگیرانه برای ارائه محصولات و خدماتی کم‌نقص است. با اجرای صحیح اصول و فرایندهای QA، نه‌تنها از بروز مشکلات جلوگیری می‌کنیم، بلکه بهره‌وری را افزایش داده و رضایت مشتریان را تضمین می‌کنیم. اگر کیفیت برای شما اولویت دارد، وقت آن رسیده که QA را به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرایند کاری خود تبدیل کنید.